Theiherawt

Serchhip chhulchhuak tih takah, ramlai lama thei vang tak mai, han zin veivah changa Lengpui kawnga thei chi khat, kak ţi ţe, herawt ha ang tak mai, fim deuh lek lek, a kawr tle hnum hlarh mai bawk, Theiherawt, kan tih mai hian mit a la thin viau mai. A landan atang reng hian a tui hmelin, a hrisel hmel riau mai a. A zuartunu chu a thei chungchang chu ka han zawt chik deuh a, thei tui tak leh hrisel tak a nih mai bakah, damdawi atana tha tak mai a nih thu min hrilh a. Thinlian/mitliam tana a that thu min hrilh a, chu chu tu sawi nge tih ka han zawh chuan ‘upate sawi’ tih bakin min chhang thei chuang lo mah se amah ngei chuan a fapa thinlianin a dampui hlauh thu a sawi thung a. Rilruah Mizo traditional medicine-te hi zirchian tham a awm viau dawn nia ngaihna te min neihtir a. Ka theih tawkin he thei chungchang hi ka han zirchiang ve ta a.

A hming leh a awmna hmun:

Sap ho chuan, “he thei hi han zai lep hian arsi a ang em mai, ‘star-fruit’ i ti ang u,” an ti a. Arsi te chu a mum a ni reng si a, Sapho hian arsi hi kak ţi ţe turah hian zu ngai tlat a! Khawvel pum huapah chuan Carambola tiin an sawi ber a. A scientific name chu Averrhoa carambola a ni. Philippines, Indonesia, Malaysia, India, Bangladesh leh Sri Lanka rama tualţo thei niin, Tropical ram ţhenkhat, he’ng – Latin America, Caribbean leh USA chhim lamah te hian la lutin sumdawnna atan an phun nasa hle bawk a ni.

He thei awm tanna ram tak hi ahriat theih tawh loh a. Sri Lanka emaw, Indonesia emaw hi a ni mai thei an ti nain, Asia ram hmun dang dangah hian kum za tam tak kalta atang khan an lo phun ve tawh thin tlat mai a. Heng rama tualchhung mite thei tui ber leh ngaihsan ber niin tun hnai mai khan khawvel pum hriat hlawh tak a rawn ni ta a ni. Sumdawnna atan hmun zau tak takah phun niin, ram ţhenkhatah chuan ei tur ni loin, a hnah hrim dum hlarh mai leh a rah pianze mak tak mai avang hian thil cheimawina atana phun te pawh an awm thung.

A thei pianhmang leh ze chi hrangte:

Theiherawt hi inchis 2 atanga 6 thleng te a ni thei a, a pianhmang chu zangthlur nei, a sawl a ni a. A lai a kiar a, a bul lam leh a ler lamah a zuih ral a. A tlangpuiah chuan zangthlur 5 a nei ber a, engemaw chang chuan zangthlur 4 chauh nei te, 8 lai nei te pawh a awm ve zauh thin niawm a ni. Kawr pan te, mam thin then, tle set mai a nei a. A rah hmin hian a kawr hi a eng dal deuh atangin a eng takah a inthlak thin a, rangkachak rawngte pawh a ang viau ni tur a ni. A rah hian mu 10-12 a nei tlangpui a, tuamtu kawr ban tak a nei bawk. A chi hi a rah atanga lakchhuah hian ni rei lo te chauh a nung thei a ni.

Theiherawt hi chi hnih hlawm lian deuh deuh a awm a – a te deuh, a thlum chi leh a lian deuh chi, a thur chi a awm a. He’ng chi hnihte danglamna lian ber chu a thlum chi aiin a thur chi hian acid chi khat, oxalic acid a pai tam zawk a ni. A chaw tha, vitamin leh mineral pai tam zawng erawh chu a inang thung a ni.

Theiherawt 100g zela chawṭha awm zat

Energy: 128kJ (31 kcal)
Carbohydrates: 6.73 g
–          Chini (sugar): 3.98 g
–          Hrui (fiber, dietery): 2.8 g
Thau (fat): 0.33 g
Protein: 1.04 g
–          Lutein leh Zeaxanthin: 66 µg
Vitamin B1 or Thiamine: 0.014 mg (1%)
Vitamin B2 or Riboflavin: 0.016 mg (1%)
Vitamin B3 or Niacin: 0.367 mg (2%)
Vitamin B5 or Pantothenic acid: 0.391 mg (8%)
Vitamin B6: 0.017 mg (1%)
Vitamin B9 or Folate: 12 µg (3%)
Vitamin B or Choline: 7.6 mg (2%)
Vitamin C: 34.4 mg (41%)
Vitamin E: 0.15 mg (1%)
Calcium: 3 mg (0%)
Iron: 0.08 mg (1%)
Magnesium: 10 mg (3%)
Manganese: 0.037 mg (2%)
Phosphorus: 12 mg (2%)
Potassium: 133 mg (3%)
Sodium: 2 mg (0%)
Zinc: 0.012 mg (1%)

Percentage kan dah hian ni tina taksain a mamawh zat atanga chhut a ni.

Theiherawt hi a kawr rawng inthlak danglam dan a zir hian a chaw tha pai tam vanglai tak a hriat theih a. A kawr a rawn eng ţan, a hring deuha inzam riai riai a rawn bo ţan hi ei hun atana duhthusam lai a ni. A la hrin deuh tuih laia lawh pawh a theih a, hmun ro-ah um tur a ni a, a rawn eng hunah a ei theih bawk. Hetianga um hian a chini (thlum) pai a tam phah chuang loh a ni.

Ram hrang hranga an sawngbawl dan a inang lo hle. Asia chhimchhak lamah chuan lawngpar leh chini nena chum han / bai (stew) atan an hmang nasa hle a, apple te pawh an telh thin bawk a.  China-ah chuan sangha nen an chhum pawlh ţhin a, Australia-ah chuan chawhmeh atan te, pickle leh jam siamna atan te an hmang nasa hle. Philippines-ah chuan keini ei ang deuh hian chi nen a helin an ei thin a. Thailand-ah chuan kaikuang nen an chhum pawlh bawk ţhin. Ram tam takah a tuisawr a hmang nasa hle bawk.

Hriselna lam kaihhnawih – a ṭangkainate:

Theiherawt hian taksaa tur leh chemical tha lo awmte paihfai thei, antioxidant hi a pai hnem hle mai a. A chunga kan rawn tarlan tawh ang khian Vitamin B complex te, potassium te leh Vitamin C te a tam hle a ni. Chini leh sodium leh acid a pai tlem thung. Ril leh zun kawng natna, thawkna dawt leh chuap natna hrang hrang thlen theitu natna hrikte hian theiherawta chemical chi khat, Nitric Oxide hi an haw hle niin mithiam chuan an tarlang tawh bawk a ni.

Hriselna lam kaihhnawih – inven ngaihna laite:

Kan sawi tawh ang khan Theiherawt hian oxalic acid a pai hnem hle a, he acid hi kal tha lo, kala lung awm te, leh kal dialysis hmanga enkawl mekte tan chuan a hlauhawm thei a ni. Kal natna neite’n theiherawt hi an ei chuan irfiak, luak, luakchhuah nghulh leh rilru buaina an nei thei a, thihpui ta pawh sawi tur an awm nual a ni.

Hriselna lam kaihhnawih – damdawi dang nen a inhuatna:

Grep thei ang thoin theiherawt hian damdawi lo paiţawihtu, enzyme zinga a lo dawngtu hmasa ber hlawm khat, Cytochrome P450 chu a dangbet thei a. He enzyme hlawm khat hian hna an thawh theih loh chuan kan taksaa damdawi lo lut hi a lo paitawih zung zung thei lo a, tichuan, damdawi chu kan taksa chhungah chuan a nih tur aia rei awmin damdawi chu a lo thawk chak ta vak thin a ni. A bik takin lung lam damdawi leh mutna damdawi chi te nen hian a induh lo zual bik niin sawi a ni bawk.

A chinna lam leh enkawlna:

Tropical ram an tih mai, kum tluana ruah tui hmu ţha ram, Mizoram ang chi-ah hian theiherawt hi an ching ţhin a. Tin, hmun san zawngah hian tuifinriat zawla teha meter 1200 thlengah hian a chin theih bawk a ni. Mizoram hmar, khawthlang, chhim leh ramlai lamahte hian a chin theih ang a, khawchhak lamah chuan duh aia a hmun hi a san deuh avangin a thar tha thei lo mai thei a ni. Van ruahtui ringa ching tur kan nih chuan ruahtui hi kum khatah inchis 70 aia tam a tlak a ngai a, Mizoramah hian a tlangpuiin kum khatah ruahtui inchis 254 a tlak thin avangin a tui mamawh chungchangah hi chuan buaina a awm lo. Lei ngeih bik em em a nei lo a, tui luan ral zung zung theihna hmunah a tha duh ber.

Theiherawt hmun i siam dawn chuan i phun hunah a kung inkar hi fit 20 tala inhlat ni thei se, thei dang phun ang thoin a phunna tur lei laih khuar/zawl emaw ni se, lei tha pek dawnah a awlsam bik a ni. A tlangpuiin kum 5 velah a rah tan a, kum khatah a kung pakhat hian a rah hi kg 90-180 inkar vel a thar chhuak thei. Theiherawt hi kumtluanin a par a, nipui lai leh thlasik tir lam, ruahtui hul laiin a rah a thar tam a, ruahtui tam kum hian a thar tha vak lo a ni.

Khawvel pumah theiherawt tharchhuak hnem ber leh thawnchhuak hnem ber ram chu Malaysia a ni a, Asia ram dangah leh Europe-ah a thawn lut nasa hle. USA-ah chuan Food & Drug Administration lamin an thlai kahna leh leitha hmante duhthu a sam loh avangin lakluh an remti ve lo a ni.

Tlangkawmna:

Mizoramah hian Traditional medicine, (ramhmul damdawi kan tihte hi huam telin), tha tak tak, tangkai tak tak a tam ang tih hi mithiam zir nasa te rin dan a ni. An hmuchhuak mek reng bawk a. Amaherawhchu, lo tha hle pawh ni se la eitura kan sawngbawl dan leh kan hman danah hian fimkhur a ngai hle a ni. A thar hnua thianghlim taka sawngbawl piah lamah hian a chinna lamah hian chemical fertilizer-te kan hman vak vak si chuan awmzia a nei lo thei thung. Kan pi leh pute khan thil tha tam tak an lo hria, an sawngbawl dan pawh a dik a, damdawi tam tak an nei. He’ng damdawite hi tunlai mila kan siamchhuah zel a, Mizo traditional medicine hi khawvel huapa phochhuak thei turin mi tinin mawhphurhna kan nei vek a ni.